Annick Schramme is verbonden aan de Universiteit Antwerpen en de Antwerp Management School. Ze heeft veel expertise inzake beleid en management van de culturele sector. ‘Het grootschalige gebruikersonderzoek dat we in 2022 hebben georganiseerd in samenwerking met Lokaal Marktonderzoek Vlaanderen vertrekt van de individuele noden van de bibliotheken. Naast de vragen die identiek waren voor alle deelnemende bibliotheken was er ook ruimte voor specifieke vragen van de individuele bibliotheek. Alle bibliotheken kregen een geïndividualiseerd rapport met concrete tips waarmee ze aan de slag konden. De respons was groot: 151 openbare bibliotheken, waarvan 9 in gemeenten uit de Rand, namen deel aan het onderzoek. Of maar liefst 57.888 respondenten, waaronder 6.333 jongeren.’
Grote tevredenheid
‘Wat uit de bevraging van 2022 en een recenter vervolgonderzoek onmiddellijk opvalt, is de algemene tevredenheid over alle aspecten van de bibliotheek: de collectie, infrastructuur, communicatie en het personeel. Op alle vlakken hoge scores van tevredenheid’, benadrukt Schramme.
De gebruikers vinden alles snel terug in de ruime collectie van boeken, stripverhalen en andere materialen die overzichtelijk zijn gepresenteerd. Het nodigt bezoekers uit om terug te komen. Ook over de infrastructuur zijn ze bijzonder positief: makkelijk bereikbaar en toegankelijk, een aantrekkelijke inrichting, een plek om rustig te lezen. Over de openingsuren zijn de gebruikers heel tevreden, behalve de jongeren in iets mindere mate. De bezoekers vinden dat er voldoende parkeergelegenheid is, niet in de eerste plaats voor de auto’s, maar zeker ook voor de fietsers.
De bibliotheek stimuleert het fietsgebruik. De medewerkers van de bibliotheek krijgen een pluim omwille van de dienstverlening aan de balie. Concreet gaat het over de vriendelijkheid, hulpvaardigheid en deskundigheid. De afgelopen jaren is er flink ingezet op het communicatiesysteem Mijn bibliotheek. Uit de bevraging blijkt dat 80% dit systeem op de website van de bibliotheek gebruikt om titels op te zoeken, te reserveren en de uitgeleende materialen te verlengen.
Even terzijde wijst Schramme erop dat ook (tijdelijke) afhakers en niet-leden werden bevraagd. ‘Als belangrijkste redenen waarom ze geen gebruik maken van de gemeentelijke bibliotheek geven ze aan dat ze lid zijn van een andere bibliotheek, ze liever boeken kopen dan uitlenen, ze hun informatie online opzoeken, of dat ze geen belangstelling hebben voor lezen.
Verhoogd welzijn
Schramme gaat er prat op dat in Vlaanderen voor het eerst naar de impact van de bibliotheek op het welzijn van de gebruikers werd gepeild. ‘We inspireerden ons op de Deense bibliotheek van Aarhus die dit model heeft ontwikkeld en dat werd gevalideerd door de universiteit van Leeds. Daarbij komen de volgende vier dimensies in beeld: een veilige haven, creativiteit, perspectief en gemeenschap. Bij onze bevraging geven de gebruikers de hoogste score aan de bibliotheek als een veilige haven: ik voel me er goed, kan mij concentreren en er mij in onderdompelen. Daarnaast biedt de bibliotheek de gebruikers meer perspectief: de bibliotheek verruimt mijn kennis en mijn blik, ze helpt mij om kritisch na te denken. Ook de creativiteit van de gebruikers wordt positief door de bibliotheek beïnvloed. Tot slot speelt de bibliotheek een positieve rol in de gemeenschapsvorming. Zo is het een ontmoetingsplek voor studenten die er komen studeren.’ Professor Schramme merkt op dat de bibliotheek als ontmoetingsplek, waar je onder meer nieuwe vaardigheden leert en ervaringen uitwisselt, pas op de vierde plaats komt in de ogen van de gebruikers.
De ideale bibliotheek
‘Uit onze onderzoeken blijkt dus dat de meeste gebruikers enthousiast zijn over hun bibliotheek en tevens erg loyaal. Zo bevelen ze de bibliotheek aan anderen aan. Als ze worden gepolst naar de kenmerken van hun ideale bibliotheek en welke materialen ze over vijf jaar nog zouden willen ontlenen, blijkt dat het gedrukte boek het zeer goed blijft doen (96%). Ook tijdschriften en stripverhalen blijven goed scoren. Er is wel een verhoogde interesse voor e-boeken (36%). De respondenten pleiten voor één bibliotheekkaart voor alle Vlaamse bibliotheken.’
De bibliotheek bevordert de lees-, schrijf- en digitale vaardigheden, en de taalkennis van de gebruikers. Ze versterkt hun culturele inclusie.
‘Om een beeld te krijgen van hoe de ideale bibliotheek er in de toekomst moet uitzien, legden we vijf mogelijke oriëntaties voor’, verduidelijkt Schramme. ‘Daarbij konden ze telkens kiezen tussen twee uitersten, zoals de bibliotheek als een plek van rust en stilte tegenover een bruisende ontmoetingsplek. Opvallend is dat 56% van de gebruikers zich uitspreken voor een rustige plek tegenover de pleitbezorgers van een bruisende ontmoetingsplek (19%). De meerderheid van de respondenten ziet de bibliotheek ook als een plaats waar je materialen ontleent en niet noodzakelijk als een belevingsplek waar je bijvoorbeeld 3D-printers gebruikt. De respondenten hebben tevens een lichte voorkeur voor een nabije bibliotheek (of filiaal) boven een gecentraliseerde bibliotheek waar alles aanwezig is. In de bibliotheek van de toekomst blijf het bibliotheekpersoneel heel belangrijk. De gebruikers zijn veel minder te vinden voor een onbemande balie die volledig is geautomatiseerd. Tot slot is er onder de respondenten een ruime meerderheid te vinden voor de bibliotheek als een huiselijke, gezellige plek in plaats van een sobere, functionele ruimte.’
Profiel
Bij de enquêtes moeten we een kanttekening maken bij het profiel van de invullers. ‘De meerderheid van de respondenten is ouder dan 60 jaar, vrouwelijk (71%), Nederlandstalig (99%) en hooggeschoold. Twee derden van de respondenten heeft minstens een diploma van hoger onderwijs. Het profiel van de invullers van de enquête is geen afspiegeling van de samenstelling van de bevolking maar van de huidige bibliotheekgebruikers. Bij de leden zijn vrouwen oververtegenwoordigd (65%) tegenover mannen (35%). De ongelijke participatie aan de bibliotheek komt ook tot uiting in het scholingsniveau: een meerderheid van de leden heeft hoger onderwijs (universitair en niet-onderwijs) gevolgd. Als we kijken naar de leeftijd zien we een sterke evolutie. Sinds 2014 (bij een vorig gebruikersonderzoek) is het aantal oudere leden aanzienlijk toegenomen. Hierbij dien je rekening te houden met het grote aantal babyboomers, die nu ouder zijn dan 60 jaar en heel actief deelnemen aan sport, cultuur en recreatie.’
Schramme merkt op dat corona een positief effect had op het leesgedrag, zowel bij volwassenen als bij jongeren, en die positieve trend zet zich door. ‘In 2021 hielden we een publieksonderzoek onder de openbare bibliotheken over de impact van corona. Ongeveer 20.000 mensen namen hieraan deel. De meerderheid van de respondenten noemde een bibliotheekbezoek meer dan nodig voor hun algemeen welzijn. De bibliotheken lanceerden daarop nieuwe initiatieven zoals het thuisbezorgen van boeken en online of telefonisch bestellen van materiaal. Net als bij het onderzoek in 2022 waren ook in dit onderzoek de kortgeschoolden en mensen met diverse achtergrond ondervertegenwoordigd. Wat de participatie van die laatste groep betreft, zien we evenwel een vooruitgang. Dat kwam tot uiting in het meest recente Europese onderzoek van 2024.’
Europees onderzoek
‘Zeven Europese landen namen hieraan deel: België, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Spanje en Italië. Ook voor het Europese gebruikersonderzoek was er een grote respons: duizend bibliotheken participeerden en 160.000 volwassenen en 22.600 kinderen hebben aan de bevraging deelgenomen. De respondenten geven aan dat de bibliotheek hun lees-, schrijf- en digitale vaardigheden verbetert, hun taalkennis verhoogt en hun culturele inclusie versterkt. De bibliotheken worden beschouwd als een hefboom voor integratie van nieuwkomers, want er is een toename van het aantal non native users, bibliotheekgebruikers van een andere herkomst. De positieve appreciatie van de gebruikers over hun bibliotheek wordt in ieder geval bevestigd in dit Europees onderzoek.’
Schramme concludeert dat de Vlaamse bibliotheek een populaire plek blijft en toekomst heeft. ‘De bibliotheek wordt ongetwijfeld belangrijker als ontmoetingsplek, maar ze moet erover waken dat ze voor de gebruikers een rustige en stille plek blijft.’
