David Claerbout (Kortrijk, 1969) is opgeleid als schilder, maar maakte internationaal naam als beeldend kunstenaar die met fotografie, video, nieuwe media en nu ook AI werk maakt vol dubbele bodems, spiegeleffecten, subtiele evoluties en variaties, en maatschappelijke analyses. Er loopt altijd wel érgens in de wereld een groepstentoonstelling waarop een werk van hem te zien is, maar het Kasteel van Gaasbeek biedt deze zomer de buitenkans om een solotentoonstelling met meerdere van zijn werken te gaan bekijken, waaronder de nieuwe film The Woodcarver and the Forest, die een meerjarenproject is, en de uitgangspunten van AI op zijn kop zet. De film over ambachtelijk houtbewerken roept dubbelzinnige associaties op met enerzijds weldadige mentale verstilling en meditatie, en anderzijds destructieve overconsumptie en ontbossing. Hij past in het Kasteel van Gaasbeek, dat omgeven wordt door een uitgestrekt bos, en binnenin schatten aan houtsnijwerk bevat.
Harmonieus en hels
‘Toen directeur Isabel Lowyck mij uitnodigde om deze zomer iets te tonen in Gaasbeek waren we het er vrij snel over eens dat we samen een nieuwe film zouden produceren’, zegt Claerbout. ‘Daar zijn we een jaar geleden al aan begonnen. The Woodcarver and the Forest past in Gaasbeek omdat er in de film een scène zit waarbij een mannelijke figuur jaren voortdurend objecten snijdt uit hout, vooral houten lepels. Ik had de gelegenheid om van dichtbij het houtsnijwerk in het kasteel te bekijken, en daar zit ontzettend veel ambacht in waar ik iets mee wilde doen. Een ander aspect dat de film belicht, is de tijd die in zo’n ambacht kruipt. Terwijl wij leven in een periode van doorgedreven industrialisering en automatisering, waarin zelfs de beeldcultuur wordt geautomatiseerd door generatieve AI.’
De werken die Claerbout de afgelopen jaren heeft gemaakt, hebben vaak iets dubbel: enerzijds ogen ze harmonieus en ontspannend, anderzijds verbergen ze iets apocalyptisch of zelfs infernaal. ‘In dit geval heb je de houtbewerker die staat voor fijne details, en voor de sensoriële ervaring die het kappen, kerven, snijden, schuren, en oliën van hout kan zijn. Voor die auditieve of visuele prikkels die ons een goed gevoel kunnen geven, gebruikt men tegenwoordig de term ASMR (Autonomous Sensory Meridian Response). Daar speelt de film ook op in. Maar tegelijk is dat kappen en kerven ook één van de niet-aflatende, destructieve activiteiten waarmee de mens ruwe natuurlijke materialen omzet in afgewerkte gebruiksvoorwerpen die zich maar blijven opstapelen. Waardoor het bos dat zichtbaar is doorheen het venster van de villa van de houtbewerker langzamerhand verpaupert, verarmt en uiteindelijk verdwijnt.’
Ambacht en AI
Bijzonder is dat de film die we in Gaasbeek te zien krijgen nog niet af is. Claerbout: ‘Het is een open film waar we jaren aan zullen verder werken, en waarvoor we generatieve Artificiële Intelligentie gebruiken. Maar de rest van de film wordt juist op een heel klassieke, ambachtelijke, en dus arbeidsintensieve gerealiseerd. We doen dus het omgekeerde van wat AI belooft. AI wil alles vereenvoudigen door op basis van een prompt (een vraag van de gebruiker) een beeld te genereren. Ik heb AI alleen ingeschakeld als denktank in de ontwerpfase.
Omdat het mij vrij snel duidelijk was dat je als cinematograaf op je honger blijft zitten wat betreft pakweg de beeldkwaliteit of de kleurenrijkdom van AI. Die produceert nu eenmaal een Mickey Mouse-taal, die vooral heel catchy en amusant moet zijn.’ Er zitten scènes in de film die heel erg aan AI doen denken, maar toch ambachtelijk zijn gefilmd – zoals de scènes met de ophoping van houten lepels in een kamer. ‘Artificiële intelligentie kan banale, absurde dingen berekenen. Zoals hoeveel jaar het duurt om bijvoorbeeld 250 volgroeide bomen om te zetten in houten lepels, en hoelang het duurt voor zo’n bos dan uitsterft. Met die informatie gaat een team professionele filmmakers en een acteur aan de slag om honderden uren echt filmmateriaal te maken.
Kijken is een centraal thema: door het raam, naar landschappen met bomen, naar de nieuwe film en de andere werken, waarvan de subtiliteiten nu eenmaal aandacht en tijd vragen.
Zoals er in het snijden van al die houten objecten een massa arbeid zit, zit er ook een massa arbeid in de film. Pas in de allerlaatste fase, binnen enkele jaren, gaan we dat geheel in een laatste samenwerkingsfase terug voeden aan generatieve AI.’
Leren kijken
In het kasteel kan je ook oudere werken van Claerbout zien. ‘Dat gaat van werken die al 20 jaar oud zijn, tot recentere die verband houden met de film en die we in een klassiek ontdekkingsparcours doorheen het museum plaatsen. Soms geprojecteerd op vrij hangende, lichte, transparante stoffen en gordijnen, bij wijze van knipoog naar het idee van een spookachtige aanwezigheid in een kasteel, die vaak niet meer is dan een tochtje uit het open raam dat zich door het kasteel verplaatst. Dat sluit aan bij de titel At the window, die ik heb gekozen omdat het mij toch altijd verbaast hoe bewoners van zo’n kasteel, op een moment dat we toch al echt de moderniteit begonnen te omarmen, kozen voor gekleurde glasvenstertjes in een neo-stijl die het zicht op de buitenwereld en de prachtige bossen van het Pajottenland juist verbergen.’
Kijken is inderdaad een centraal thema: door het raam, naar landschappen met bomen, naar de nieuwe film en de andere werken, waarvan de subtiliteiten nu eenmaal aandacht en tijd vragen. Claerbout: ‘Het feit dat wij te weinig tijd, geduld en aandacht hebben, genereert ook een bepaalde rijkdom. Dat is iets waar ik al langer mee speel. Ik maak films die de aandacht niet kapen, maar die zich eerder wegcijferen. Het is goed om te weten dat kunst een soort symbolische meditatieve ruimte kan zijn. En dat er een film bestaat die meerdere jaren kan duren en die je later terug kan zien wanneer die net als jij ouder is geworden. Zo houdt die film je op meerdere manieren een spiegel voor. En bomen zijn, net als vogels, een weerkerend motief in mijn werk. Niet omdat ik een treehugger ben – ik kan amper het verschil zien tussen soorten – maar vanwege de eenvoud en het feit dat zij de rol aannemen van getuigen. Bomen zijn de getuigen van de daden van anderen. Zo zijn mijn films ook.’
At the window
27 JUN TOT 16 NOV
David Claerbout
Kasteel van Gaasbeek
